Ümit Yenişehirli yazdı: Her türlü zorluğu çıkarmışlardı

İslam dünyası, bir kere daha Hac ibadeti için Kutsal Topraklar’da buluşuyor.

Türk Hacılar da kalp huzuruyla Kâbe yolunda. Bugünün koşullarında anlayabilmek çok güç olsa da CHP’nin tek parti iktidarında ise Türk vatandaşlarının Hacı olmasını engellemek için akıl almaz uygulamalar sergilenmişti.

1923’TEN 1947’YE KADAR SÜREN YASAK

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşuyla birlikte başlayan çağdaşlaşma ve laikleşme süreci, devletin dinle olan bağlarını tekrar tanımlamıştı. Katı laiklik anlayışıyla da Türk vatandaşlarının Mübarek Topraklar’a gitmesine, gerçek dışı mazeretler üretilerek mani olunmuştu. Bilhassa Hilafet’in kaldırıldığı 1924’ten itibaren çok sistemli bir yasak siyaseti hayata geçirilmişti. CHP fakat 1946 yılında çok partili hayata geçildiğinde, Demokrat Parti’nin inanç, ibadet ve fikir özgürlüğü alanındaki vaatleri üzerine bu yasakları kısmen gevşetmişti.

“HAC, BİR ZATIN MEZARINI ZİYARET”MİŞ!

Devlet otoritesi ekonomik zorlukları sık sık yasaklama münasebeti olarak kullanıyordu. Döviz bulmanın zorluklarından bahsedilerek, ülkenin az ölçüdeki dövizinin Hacılar için harcanamayacağı sav ediliyordu. Bu konuda tek parti iktidarının yancısı durumunda olan basın da Hac ibadetini değersiz göstermek için çabalıyordu. Sosyoloji alanında akademik çalışmalar yapan Ziyaettin Fahri Fındıkoğlu, Cumhuriyet gazetesindeki köşesinde, Hac faaliyetinin ekonomik bir kayıp olduğunu, ulusal geliri olumsuz etkilediğini tez ettikten sonra, “Sanki İslam’ın bütün farzları ifa edilmiş de, iş nihayet dinin ‘ulu’su olan saygıdeğer bir şahsiyetin mezarını ziyarete mi kalmış?” diye yazmıştı. Müellifin anlayışına nazaran, Hac ibadeti yalnızca, Peygamber Efendimizin (sav) mübarek kabirlerini ziyaretten ibaretti.

Kurucuları Mehmet Akif Ersoy ve Eşref Edip olan Sebilürreşad mecmuasında ise devirdeki Hac yasakları eleştirilerek, “Lüks ve fuzuli eşyalara her sene sarf edilen milyonlar çok gözükmüyor fakat bir sefer Hacca gidenler için çok görülüyor.” satırlarının yer aldığı bir yazı yayınlanmıştı.

GİZLİ HAC YOLCULUKLARI

Bütün bu yasaklamalar ile basın organlarında daima aşağılanmaktan bunalan vatandaşlar, alternatifler bulmaya çalışmıştı. Zımnî Hac seyahatleri bu tekniklerden birisiydi. Hacı adayları, Suriye, Irak üzere komşu ülkeler üzerinden yahut deniz yoluyla gizlice Hacca gitmeye çalışıyorlardı. Pasaportsuz, tüccar kimliği ve hatta bazen geçersiz kimlikle Hacca gidiyorlardı. Bu seyahatler, büyük riskler taşımaktaydı. Yakalananlara hem yakalandıkları ülkede hem de yurda döndüklerinde mahpus ve para cezaları uygulanmaktaydı.

DÜNYANIN EN KIYMETLİ HAC SEYAHATİ TÜRKİYE’DEYDİ

CHP hükümeti, toplu gidişler için tertip yapmak şöyle dursun, gitmeye çalışanları engellemeye uğraşırken, Komünist Sovyetler Birliği ülkesindeki Hacı adayları için uçak seferleri düzenliyor, laik Fransa da kendi Hacı adayları için gemi kaldırıyordu. Türkiye Denizcilik İşletmeleri ise çeyrek asırlık yasaklamanın son vakitlerinde yetersiz sayıda sefer koymuş, bu seferlerin fiyatı ise ülkeler ortasında devrin en değerli Hac yolcu fiyatı olarak kayıtlara geçmişti. Hacı adayları bu nedenle yabancı ülkelerin gemilerini tercih ediyordu. Bu ortada, Kutsal Topraklarda resmî vazifeli bulundurmayan tek ülke de Türkiye Cumhuriyeti’ydi.

YÜRÜYEREK HACCA GELEN ÇOBAN MEHMET’LE ÂŞIK MERYEM

Bütün bu zorluklarla boğuşan Hacı adayları “çaktırmadan” Hacca gidebilmek için bazen Hac mevsiminden aylar evvel yola çıkıyorlardı. Hacı adayları, etraf ülkelerde vakit geçire geçire Mekke ve Medine’ye ulaşmaya çalışıyorlardı. O yıllarda halk ortasında “Hac hasretiyle yananlar.” diye bir tabir bile çıkmıştı. Yolcular ortasında Sivas’ın Gürün kazasından yürüyerek dört ayda Medine’ye gelen Çoban Mehmet Aktaş, Elbistan’ın Köprübaşı mahallesinden Âşık Meryem üzere isimler vardı. Zamanın basını, bu hoş insanları “meczup” olarak tanımlıyordu.

DERDE BAK! HACILAR NEDEN FÖTR ŞAPKA TAKMIYOR?

Türk basınındaki Hac olayına hasmane bakış inanılmaz boyutlardaydı. Birçoğu tıpkı vakitte CHP milletvekili ya da üst seviye bürokrat olan gazete muharrirleri, Hac ibadetinin laikliği tehdit ettiği görüşünü savunuyordu. Felsefeci Halil Nimetullah Öztürk, bir yazısında, Hacıların Türk inkılabına bakışlarının sorunlu olduğunu belirterek, Hac’dan gelenlerin çok azının şapka taktığını, bu hallerinin yalnızca kendilerinin bir tercihi olarak kalmayacağını, memleketlerinde şapkaya karşı bir muhalefet oluşturacağını, “halkı zehirleyeceklerini” lisana getirmişti. Misal görüşleri şair Yaşar Nabi Nayır da ileri sürerek, “bu işler için sonsuz para harcandığından” şikâyet etmişti.

HACILAR TEKBİR GETİRİYOR, LAİKLİK ELDEN GİDİYOR!

Vatan gazetesinde yer alan bir haberde ise Hac’dan dönen ve kalabalık bir vatandaş topluluğu tarafından karşılanan Hacıların Tekbir getirdiği anlatılarak, “Hacılar, inkılaplara karşı bir aksiyonda bulunmuşladır.” denilmişti. Cumhuriyet gazetesinin kurucusu Yunus Nadi’nin oğlu Az Nadi ise Hac yasağının devam etmesi gerektiği görüşünü savunarak, aksi halde “Türkiye Cumhuriyeti’nin manevî bir devlet olacağını” ileri sürmüştü.

MEKKE MEDİNE KARTPOSTALLARI TOPLATILMIŞTI

Dönemde, basının ihbarcı haber yönetmelerinin de katkısıyla Hac’la ilgili çabucak her şeye olağanüstü olumsuz gözle bakılıyordu. Bu doğrultuda, İstanbul’da bir matbaanın Mekke ve Medine fotoğraflarından oluşan kartpostallar bastırdığı evvel basında haber olmuş, sonrasında ise CHP hükümeti kartpostalların toplatılması kararı almıştı.

ŞARKICI, ÇALGICI, RESSAM VE HEYKELTRAŞ ÜÇ AY AVRUPA’YI DOLAŞMIŞTI

CHP hükümeti, Hacca gitmek isteyen vatandaşlara, “ekonomi dertli, döviz yok” derken, tıpkı yıllarda Avrupa’nın pek çok ülkesinde de kolera salgını olmasına karşın “Hac yolunda kolera tehlikesi var” diyerek yasaklamaya tıbbi münasebet bulmaya çalışırken, Türkiye’nin Batılı sanatlarda ne kadar ileri gittiğini göstermek için tam üç ay sürecek bir gemi seyahatine ise büyük bir maddi kaynak ayırmıştı. Bu amaçla, Karadeniz Vapuru 1926 yılında; müzikçi, çalgıcı, dansçı, gazeteci, milletvekili, öğretmen, ressam ve heykeltıraştan oluşan 285 kişilik bir grupla 14 Batı ülkesinin 16 limanını gezmiş, limanlarda konserler verilmiş, heykel ve fotoğraf stantları açılmıştı.

– Dr. Ertuğrul Dalmış, “1923-1960 Devirlerinde Türkiye’den Hacca Gitmek”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 41, S. 111, 2025

– Dr. Ömer Faruk Kırmıt, “1947 Yılında Hac İbadeti”, Eskiyeni Dergisi, S. 56, Mart 2025

– Dr. Emrullah Öztürk, “Tek Parti Dönemi’nde Hac Sorunu”, Academia Edu