Ümit Yenişehirli yazdı: Pehleviler: Batıya aşık, ülkesine hasım

İran’a yönelik İsrail akınları devam ederken, hukuksuzluğa ABD de dahil oldu. ABD uçakları dün gece İran’ın nükleer tesislerine ağır ataklar düzenledi. İran’ın bu ataklara nasıl yanıt vereceği ise şimdilik meçhul. Alandaki meçhullerden birisi de bütün bu gelişmelerin sonunda, işin “rejim değişikliği”ne varıp varmayacağı problemi. İsrail ve peşine takılan ülkeler, İran’da rejimin değişmesi gerektiğini söylüyorlar. İran’ı 60 yıla yakın diktatörce yöneten Pehlevi ailesinin son temsilcisi olan torun Prens İstek Pehlevi de İsrail, ABD ve Batının dayanağıyla Tahran’a gelip, iktidarı değiştirme ümidi taşıyor.

İran’ı, 1921’den 1979’a kadar yöneten ailede; İstek Pehlevi’nin torunu, Muhammed İstek Pehlevi’nin oğlu olan Prens İstek Pehlevi, bu hayalleri, babası ve dedesinin siyaset pratiğinden aldığı ilhamla kuruyor olabilir. Çünkü ataları da Batı dünyasının takviyesiyle iktidara gelmişti.

DEDE PEHLEVİ, RUS VE İNGİLİZ DAYANAĞIYLA DARBE YAPMIŞTI

İsrail ve ABD’nin akınlarının başarılı olması halinde ülkeye dönüp, yönetimin başına geçmeyi planlayan İstek Pehlevi’nin dedesi İstek Pehlevi, 1925-1941 yılları ortasında İran’ı yönetmişti. Pehlevi, astsubay olarak adım attığı orduda süratle yükselmiş, işbaşındaki Kaçar Hanedanı’nı devirerek idareye el koymuştu. Darbe sürecine hem Rusya’dan hem de İngiltere’den takviye alan İstek Pehlevi, hanedanın başındaki Ahmet Şah’ı ülkeden uzaklaştırarak birinci olarak ordu genel komutanlığı ve Savunma Bakanlığı görevlerini üstlenmişti.

“İSLAM’I KORUYACAĞIM” DİYEREK KRALLIĞINI İLAN ETTİ

Hanedanlığın yıkılmasının akabinde Rusya ve İngiltere ortasında istikrar siyaseti yürüterek gücünü arttıran Pehlevi, kuralların olgunlaştığına kanaat getirdiğinde ise “krallığını / şahlığını” ilan edecekti. Kendisine yakın isimlerden oluşturduğu Meclis’te 12 Aralık 1925 tarihli oturumda, Kaçar Hanedanlığı’nın sona erdiğini, yeni şahın da kendisinin olduğunu karar altına aldıran İstek Pehlevi, 15 Aralık’ta yemin ederek, İran Şehinşah Devleti’ni kurmuş ve Pehlevi Hanedanlığı’nı ilan etmişti. Pehlevi, Meclis’teki oylamaya giden süreçte, kendisine kuşkuyla bakan köy ağaları, toprak sahipleri ve mollaların takviyesini ise “İslam’ı güçlü kılacağım.” kelamlarıyla sağlamıştı.

İRAN MUSEVİLERİ PEHLEVİ’Yİ ÇOK SEVMİŞTİ

Rıza Pehlevi, şah olduktan sonra ise farklı bir halde ülkedeki Yahudi cemaatinin çok sevdiği bir siyasi önder olmuştu. Museviler, onun için, “Asırlar sonra Musevilere hürmet gösteren birinci önder.” diyorlardı. Pehlevi onların gözünde, Musevileri Babil esaretinden kurtaran Ahameniş İmparatoru II. Kuroş’tan sonraki en çok hürmet duydukları şahtı.

ÇARŞAFA YASAK, ŞAPKAYA KANUN, MEDRESELERE KİLİT

Rıza Pehlevi, iktidara gelmesinden kısa bir mühlet sonra ise takviyesini aldığı muhafazakâr bölümleri olağanüstü rahatsız eden uygulamalara yönelmişti. Pehlevi, bir yandan ülkeyi baskıyla yönetirken, başka yandan da biçimci bir Batılılaşma hareketine yönelmişti. Kılık kıyafette “Batılı gibi” olmayı çok önemseyen İstek Pehlevi, “Kıyafet İnkılabı” başlatmıştı. Şah, güvenlik güçlerini, sokaklardaki çarşaflı bayanların çarşaflarını çıkartmakla görevlendirmişti. Erkekler için de “Pehlevi Başlığı” ismini verdiği fötr gibisi bir şapka mecburiliği başlatmış ve “pantolon yasası” çıkartmıştı. Avrupa’dan şapka ithalatı için de yasal düzenleme yapılmıştı.

Pehlevi ayrıyeten, ülke genelindeki medreseleri kapattırmış, din adamlarını idam, mahpus ve sürgünlerle etkisiz hale getirmişti. Yeniden Pehlevi, İran’daki şeriat maddelerini iptal edip, yerine laik yasalar getirmiş, okullarda seküler bir eğitim modelini hâkim kılmıştı. İstek Pehlevi, 1934 yılında Türkiye’ye resmi bir ziyaret de gerçekleştirmiş ve bu ziyarette Türkiye’deki laiklik uygulamaları hakkında kapsamlı bilgi sahibi olmuştu.

KADINLAR MESKENLERE KAPANDI, ÇOCUKLAR OKULLARA GİTMEDİ

Ne var ki, İstek Pehlevi, Batılı güçlerin güzeline giden laikliği merkeze alıcı uygulamalarda giderek dozu arttırırken, muhalefet de bu siyasetlere karşı direnişe geçmişti. Çarşaf yasağını protesto eden bayanlar, konutlarından çıkmamaya başlamıştı. Ülke, milyonlarca bayanın adeta görünmez hale geldiği tuhaf bir tabloya bürünmüştü. Yeniden birebir formda, laik eğitim istemeyen aileler, çocuklarını okullara göndermemeye başlamıştı. Pehlevi, milyonlarca çocuğun okula gitmesi için bir yumuşama göstermezken, kentlerdeki bir avuç seküler bölümün çocuklarını ise yüksek meblağlı burslarla Avrupa’da eğitim almaya göndermekteydi.

BASKILARDAN KAÇAN GENÇLERDEN BİRİ DE HUMEYNİ’YDİ

Rejimin bütün baskılarına karşın din adamlarının halk üzerindeki tesiri gereğince kırılamıyordu. Mollalar, peşlerine binlerce aileyi de takarak Irak topraklarına, Kerbela ve Necef’e kaçıyordu. Binlerce kişi de Kum kentine kaçarak, gizleniyordu. Onlardan biri de ileride, İstek Şah’ın kurduğu Pehlevi Hanedanı’nı yıkacak olan Ayetullah Humeyni’ydi.

ÜLKE PETROLÜNÜN YÜZDE 80’İNİ İNGİLİZLERE BIRAKMIŞTI

Rıza Pehlevi, halkının hoşnutsuzluğunu hiç umursamayarak, kendisini iktidara getiren Batılı güçlerin çabucak her isteğini yerine getirmekteydi. İran’da çıkan petrolün paylaşımı mutabakatı, Pehlevi’nin izlediği siyasetler açısından ibretlikti. İstek Pehlevi, petrol gelirlerinin yüzde 80’ini İngilizlere bırakan bir mutabakat yapmıştı. Halkına karşı çok şedit olan İran Şahı, İngilizlerle yaptığı müzakerelerde ise o kadar sert değildi. Tekrar de İran’ın hissesini birkaç puan arttırmaya yönelik talepleri, İngilizlerin İstek Pehlevi ile bağlantılarını giderek problemli hale getirmeye yetmişti.

OĞUL PEHLEVİ BABA PEHLEVİ’Yİ İNGİLİZ YARDIMIYLA DEVİRDİ

Sonuçta İngiliz devleti, İran’da kendisine yeni bir isim arayışına girmiş, bu ismi de devirecekleri şahın sarayında bulmuşlardı: Oğul Muhammed İstek Pehlevi. Şahla görüşen İngiliz yetkililer ona, iktidarı oğluna bırakması gerektiğini söylemekteydiler. Bu ortada, ülkenin değişik kentlerinde şiddet olayları da başlamıştı. Sonunda İstek Şah iktidarı bırakmak zorunda kalmış, İngiltere, İstek Şah’a net bir formda ülkeyi terk etmesini iletmişti. Muhammed İstek Pehlevi’nin tahta oturmaya hazırlandığı 1941 Eylülü’nde, babası İstek Pehlevi ise İran’ı terk etmeye hazırlanıyordu.

MUMYALANMIŞ CESEDİNİN GÖMÜLDÜĞÜ MOZELESİNİ HALK YIKTI

Muhammed İstek Pehlevi, iktidarının birinci yıllarını yaşarken, baba İstek Pehlevi ise 26 Temmuz 1944’te Güney Afrika’da ölmüştü. Cesedi Mısır’da mumyalanmış, Kahire’de bir mescide konulmuş, yıllar sonra da İran Ray’a getirilmişti. 1979’daki İslam İhtilali sonrası ise gömüldüğü mozele Ayetullah Humeyni’nin talimatıyla halk tarafından yıkılmıştı.

OĞUL PEHLEVİ’NİN BİRİNCİ İŞİ İNGİLİZLERE DEMİRYOLU İMTİYAZI VERMEK OLDU

Muhammed İstek Pehlevi’nin, babasını devirdikten sonra oturduğu koltukta yaptığı birinci iş; II. Dünya Savaşı nedeniyle İngiltere ve ABD açısından çok kıymetli hale gelen İran’da yapılması planlanan yeni tren çizgilerine onay vermek olmuştu. Müttefik devletler, aldıkları bu demiryolu imtiyazıyla savaşta çok avantajlı duruma gelmişlerdi. İngiltere Başbakanı Winston Churchill, Pehlevi’nin bu “jestinden” ötürü İran’a, “Zafer Köprüsü” ismini takmıştı.

Muhammed İstek Pehlevi, birinci yıllarda muhafazakâr kısımların güzeline gidecek uygulamalar sergilemişse de sonrasında tıpkı babası üzere katı bir laiklik siyasetine dönmüştü. Bu ortada İran petrollerini millileştiren, seçimle işbaşına gelmiş Muhammed Musaddık’ın 1952 yılındaki İngiliz-ABD ortak darbesiyle devrilmesine de takviye vermişti. Musaddık, tam 15 yıl tutulduğu mesken hapsindeyken 1967 yılında ölmüştü.

İran Şahı Muhammed İstek Pehlevi, birçok siyasi baskı formülünü kullanmış, Savak’ın (gizli polis) baskıları, sansür, mahpus, azap ve idam yaygınlaşmıştı. Muhammed İstek Pehlevi, 16 Ocak 1979’da ülkeden kaçmak zorunda kalmıştı. 1 Şubat 1979’da Ayetullah Humeyni’nin İran dönmesiyle birlikte de İran İslam Cumhuriyeti kurulmuştu.

İşte; geçtiğimiz günlerde, kızı İman Pehlevi, Amerikalı Yahudi teknoloji yatırımcısı Bradley Sherman’la evlenen ve şimdilerde İran’a dönme planları yapan Prens İstek Pehlevi’nin dedesi İstek Pehlevi ve babası Muhammed İstek Pehlevi’nin iktidar yılları bu türlü geçmişti.

– İstek Kurtuluş, TDV İslam Ansiklopedisi İstek Şah Pehlevi ve Muhammed İstek Şah Pehlevi Maddeleri

– Ali Ekber, Saidî Sirjanî, “Pehleviler Periyodunda Giyim”, Encyclopaedia Iranica, 4 Mayıs 2017